به بهانه انتخابات ریاست جمهوری امریکا
تمام شوک های اقتصادی در ایران از شوک نفت شروع می شود

باید بپذیریم که علی رغم تمام برنامه ریزی های انجام گرفته در حوزه های کلان اقتصادی، اقتصاد کشور، وابستگی تمام و کمال به درآمدهای نفتی داشته و بدون برخورداری از آن، با چالش های جدی روبرو می شود.

با نگاهی اجمالی به طرح های بودجه طی دهه های گذشته بوضوح شاهد وابستگی درآمدی دولت به درآمدهای نفتی بصورت مستقیم و غیرمستقیم می باشیم. به عبارتی دولت با پیش بینی درآمدهای نفتی و سایر درآمدهای خود، طرح بودجه خود در قالب درآمدها و هزینه های سالیانه را برای تصویب به مجلس ارائه نموده و پس از تصویب، اداره امور کشور را در قالب برنامه های یکساله به عهده می گیرد .

شوک نفت چیست ؟
زمانیکه درآمدهای پیش بینی شده دولت از محل فروش نفت و سایر فرآورده های نفتی بدلیل موانع سیاسی مانند تحریم ها و یا موانع اقتصادی مانند کاهش تقاضا و قیمت نفت در بازارهای جهانی تحقق نمی یابد، اصطلاحا دولت با بروز شوک نفتی در اقتصاد مواجه می شود.یعنی عدم توازن، بین درآمد ها و هزینه ها دولت بوجود می آید.

از آنجا که درآمد دولت از محل فروش نفت بصورت ارزی بوده و هزینه های آن در بودجه بصورت ریالی، با کاهش درآمد های ارزی برای دولت راهی به جز افزایش قیمت ارز باقی نمی ماند.

فرض کنید دولت درطرح بودجه خود پیش بینی کرده که درآمد ارزی کشور از محل فروش نفت 40 میلیار دلار است. نرخ برابری ارز با ریال را هم در بودجه به ازای هر دلار 100000ریال در نظر گرفته و با این تناسب برای 400 هزار میلیارد ریال پیش بینی درآمد، هزینه ای معادل، در بودجه پیش بینی کرده است. حالا دولت با شوک نفتی مواجه شده و درآمدش به 20 میلیارد دلار کاهش پیدا کرده است. به عبارتی هزینه های دولت به قوت خودش باقیست ولی درآمدش کاهش پیدا کرده است که اصطلاحا می گویند دولت دارای کسری بودجه است.

در این شرایط دولت با 3 سناریو روبرو است:
1- هزینه های خود را به همین مقدار کاهش دهد که عملا در هیچ دوره ای موفق به این امر نشده است.
2- کسری درآمد خود را از محل سایر درآمد ها جبران کند که این عملا در کوتاه مدت به هیچ وجه در حوزه های اقتصاد امکان پذیر نیست
3- نرخ برابری ارز با ریال را معادل کسری درآمد افزایش دهد که عموما در تمامی دوره ها از این سناریو استفاده کرده است

پس مشاهده می کنیم که دولت به یکباره نرخ برابری ارز با ریال را از 100000 ریال به 200000 ریال افزایش داده تا با 20 میلیار دلار درآمد ارزی معادل 40 میلیار دلار پیش بینی درآمد به درآمد ریالی دست پیدا کند . به عبارتی شوک نفتی موجب ایجاد شوک ارزی می گردد.

البته تحقق این موازنه بصورت 100 درصدی بدلیل سایر عوارضی که برای جامعه ایجاد می نماید، عملا ممکن نیست و به همین دلیل دولت بخشی از کسری درآمد خود را از طریق سایر ذخایر خود یعنی طلا و سکه جبران می کند . لذا مشاهده می کنیم که توسط بانک مرکزی قیمت سکه افزایش یافته تا ما بالتفاوت کسری که توسط افزایش قیمت ارز جبران نشده، ازمحل افزایش قیمت سکه و طلا جبران شود . پس شوک نفت به شوک طلا و سکه انتقال پیدا می کند . در ادامه این روند،شوک به بازار آتی طلا ( پیش فروش سکه ) انتقال پیدا می کند که نهایتا منجر به افزایش شدید قیمت سکه و طلا در بازار می شود.

افزایش نرخ برابری ارز با ریال به یکباره هزینه تمام شده تمامی صنایع، به ویژه صنایعی که وابسته به واردات مواد اولیه، قطعات و تجهیزات می باشند را افزایش داده و ناخواسته محصولات تولیدی صنایع مذکور باافزایش قیمت های شدید، وارد بازار می شوند. یکی از مهمترین بازارها که از نقش موثری در شاخص های اقتصادی برخوردار است، بازار خودرو می باشد که سیاست گذاری های آن نیز دردست دولت است. لذا مشاهده می شود که قیمت خودرو به یکباره با افزایشات شدید روبرو می شود . یعنی شوک نفت به شوک بازار خودرو انتقال پیدا می کند.

افزایش انفجاری نرخ برابری ارز با ریال موجب می گردد تا 3 اتفاق دیگر در اقتصاد رخ دهد:

1- با توجه به افزایش قیمت کالا ها، میزان تقاضا در بازار کاهش پیدامی کند
2- با کاهش تقاضا و افزایش قیمت تمام شده، بخشی از صنایع برای تداوم فعالیت، توجیح اقتصادی خود را از دست می دهند.
3- سرمایه نقدی آن بخش از صنایع که از فعالیت های اقتصادی قبلی خود دست کشیده اند وارد بازارهای بدون ریسک می شود.

یکی از این بازارهای بدون ریسک بازار مسکن و زمین است . هجوم سرمایه به سمت بازار مسکن و زمین موجب افزایش شدید قیمت ها در این بازار ها می شود . پس در ادامه مشاهده می کنیم که شوک نفت موجب شوک در بازار مسکن و زمین می گردد.

پیش بینی ها نشان می دهد که نفت تا سال 2030 جایگاه خود را به عنوان یک کالای استراتژیک دراقتصاد جهانی از دست خواهد داد . فرصت زیادی پیش روی دولتمردان و سیاستگزاران اقتصادی کشور برای یک چاره اندیشی اساسی وجود ندارد.

محسن گل پور