ضرورت آینده پژوهی

بسياري از حوادث و رويدادهاي آينده قابل پيش بيني و انقياد هستند. دخالت انسان در اين روند موجبات تغيير و تحولات مطلوب را ايجاد خواهد كرد. اما در اغلب موارد اشتغال به زمان حال و تلاش در جهت رفع مشكلات موجود، مانع از آن مي شود كه مديران و تصميم گيرندگان به آينده بيانديشند؛ حال آنكه مشكلات كنوني ناشي از عدم شناخت آينده اي بوده است كه اينک "زمان حال" ناميده مي شود . به بيان روشن تر، بحران ها و مشكلات كنوني، موجه ترين دليل براي انديشيدن پيرامون آينده است. ناگفته پيداست كه بحران هاي امروز نتيجه ي قطعی نپرداختن به موانع و مشكلات، قبل از بروز آنها به شكل بحران است.
عامل ديگري كه پرداختن به آينده را اجتناب ناپذير مي سازد، در سرعت تحولات نهفته است. تحولات حيرت آور عصر حاضر، ناشي از دگرگوني هاي شگفت در حوزه ي فناوري و روند شتابناک جهاني شدن مي باشد. شايد تحول در فناوري ، عمده ترين نقش را در ايجاد چنين فضايي ايفا مي نماید، زيرا تحولات فناوري به مثابه تغيير در شئون و ابعاد مختلف زندگي است . بايد توجه داشت كه حضور عاملانه در روند تحولات آينده، كاهش تهديدات و افزايش فرصت ها و گزينه ها، نيازمند رويكردي آينده پژوهانه است كه امكان كنش گري در رخدادهاي آينده را فراهم مي سازد.
امروزه تغييرات با نرخ سريعتري بوقوع مي پيوندند . تغييرات فناوري و متعاقبا تغيير در ديگر جنبه هاي زندگي، افزايش روز افزون وابستگي متقابل كشورها و ملل، تمركز زدايي جوامع و نهادهاي موجود كه بدليل گسترش فناوري اطلاعات شتاب بيشتري يافته است، تمايل روزافزون به جهاني شدن به همراه حفظ ويژگيهاي ملي، قومي، فرهنگي و بسياري عوامل ديگر، لزوم درک بهتر از "تغييرات" و " آينده" را براي دولتها، كسب وكارها، سازمانها و مردم ايجاب مي كند. آينده اساسا قرين به عدم قطعيت است. با اين همه آثار و رگه هايي از اطلاعات و واقعيات كه ريشه در گذشته و حال دارند ، مي توانند رهنمون ما به آينده باشند . ادامه تصميم گيري صرفا بر اساس تجارب گذشته، غفلت از رصد تغييرات آتي را در پي خواهد داشته وما را با تلخكامي روبرو خواهد نمود. عدم قطعيت نهفته در آينده براي بعضي، توجيه كننده عدم دور انديشي آنان است و براي عده اي ديگر منبعي گرانبها از فرصت ها.

تاریخچه آینده پژوهی
از زماني كه بشر بر زمين گام نهاد همواره اشتياق فهم و درک آينده را داشته است. تلاش براي شناخت آينده توسط بشر به اشكال گوناگون در ادوار تاريخ بصورت متفاوت انجام شده است؛ در عهد باستان پيشگويان و كاهن ها از طريق سير در احوال كواكب، سوابط و سياره ها و اجرام سماوي و رمل و اسطرلاب و علوم غريبه و ... نمونه هايي از كساني هستند كه در گذشته تلاش كردند به نحوي به اين اشتياق در نزد خاص و عام ، پاسخ دهند .
اولين نشانه هاي جدي تر توجه بشر به آينده در عصر روشنگري ديده مي شود، عصري كه بشر باور داشت كه علوم براي هر چيزي راه حلي خواهند يافت. قوانين نيوتن در مورد حركت، درک و تحليل بسياري از پديده ها را ممكن ساخته بود. در اثر رشد شتابان علوم در اين دوره، متفكرين عصر روشنگري واقعا به اين نتيجه رسيده بودند كه تنها زمان مي خواهد تا همه قوانين و قواعد جامعه و محيط پيرامون بشر معلوم و آشكار شود. اولين فعاليت آينده پژوهي در قالب يک تحليل علمي در سالهاي 1930 تا 1933 توسط يک گروه محققين و با سرپرستي ويليام اف آگبرن در زمينه جامعه شناسي كه علم نوپايي شناخته مي شد، در آمريكا انجام شد. اين گروه براي اولين بار متدولوژي هاي علمي نظير برون يابي و بررسي هاي علمي را در مورد روندهاي اجتماعي روز آمريكا به انجام رسانده و ضمن انتشار اولين كاتالوگ روندها، موفق به آينده بيني هاي مهمي از جمله افزايش نرخ مهاجرت و ازدياد طلاق شد. همچنين بلافاصله پس از جنگ جهاني دوم و به دنبال تجزيه و تحليل تكنولوژي هاي مورد استفاده در آلمان و ژاپن، متدهاي نويني براي آينده پژوهي ابداع شد و در نتيجه آن دستاوردهاي تكنولوژي مهم دهه هاي 1950 و 1960شامل رادار، موشک هاي باليستيک قاره پيما و حمل و نقل هوايي از قبل پيشبيني شد.
در دوران جنگ سرد و مسابقه تسليحات هسته اي، دغدغه مهم دستاندركاران نظامي، پيش بيني زنجيره رخدادهايي بود كه پس از يک رويارويي احتمالي هسته اي مي توانست اتفاق بيفتد. از همين رو، اولين بازيهاي جنگي بوجود آمد. اينها مدلهايي از يک رويارويي هسته اي بودند كه احتمالات مختلف را بررسي و تحليل مي كردند. شكل كاملتر اين مدل ها، موجب بوجود آمدن سناريو ها شدند كه امروزه يكي از مهم ترين ابزارهاي آينده پژوهي محسوب مي شود . با كمک اين سناريوها، سلسله رويدادهاي متصور در يک زمان بسيار كوتاه پس از شروع يک جنگ هسته اي، قابل تصور و مدل كردن بوده و در نتيجه مي توان عكس العمل ها و نحوه آمادگي هاي لازم براي روبرو شدن با چنين جنگي را تدوين نمود. اين مشابه همان نقشي است كه سناريو به عنوان يک ابزار در آينده پژوهي فعلي بازي مي كند.
درسال 1964 نياز به پيش بيني تكنولوژي، منجر به انجام يكي از مشهورترين ارزيابي ها با استفاده از روش دلفي گرديد. در چارچوب حمايت هاي موسسه رند ، خبرگان فن آوري هاي مختلف طي يک پروژه مشترک مامور شدند كه تكنولوژي هاي نوظهور در يكصد سال آينده را پيش بيني نمايند. بررسی آنان شش مقوله:

- تحولات مهم علمي
- کنترل جمعیت
- اتوماسیون
- پيشرفت در زمينه علوم فضايي
- جلوگیری از جنگ
- سیستم های تسلیحاتی

را شامل مي شد. اين تكنيک از افراد مي خواست كه ضمن ارايه ارزيابي خود، پراكندگي پاسخ هاي ساير خبرگان را نيز در نظر گرفته و پس از بحث در مورد تفاوت ها، نهايتا ارزيابي هاي تجديد نظرشده خود را ارايه كنند. نتايج اين تكنيک ، بطرز عجيبي در پيش بيني ظهور تكنولوژي هاي دهه هاي بعدي، دقيق بود.
ویژگی ها و مفروضات آینده پژوهی
ارائه تصويري جامع و مانع از آينده پژوهي و تعريف حوزه ي اخلاقي آن نيازمند تشريح ويژگي هاي آينده پژوهي در حوزه ي مفهومي و ماهوي آن است. اطلاق اين قيدها حد و حصر آينده پژوهي را تا اندازه اي مشخص خواهد ساخت:

- آينده ها، متعدد و متكثرند و انسان در انتخاب آن تا اندازه اي مختار است.
- آينده الزاماً ادامه ي خطّي گذشته و حال نيست؛ مي تواند روند و جريان نويني باشد، زيرا در شكل پذيري آينده عوامل متعددي دخالت دارند.
- هدف مطالعه ي آينده، مديريت روندها، انطباق با شرايط بقا و رشد، احراز آمادگي براي موارد پيش بيني نشده است. به عبارت ديگر آرمان آينده پژوهي كشف آينده هاي محتمل، گزينش بهترين و در صورت امكان معماري آن است.
- آينده پژوهي پيش گويي رخدادهاي آينده نيست، بلكه پيش بيني آنهاست )پيش گويي دال بر ترسيم آينده اي قطعي و پيش بيني ارائه ي احتمالي نسبي است( .آينده به طور قطع و يقين در تمامي ابعاد تعيين نشده است، بلكه وابسته به تصميم هايي است كه در زمان حال اتخاذ مي شود.
- آينده پژوهي موضوعي بين رشته اي است و تحول علوم و فناوري ها در آن تأثيري مستقيم و بي واسطه دارد.
- آينده پژوهي به شدت از نظام ارزشي و نگرشي آينده پژوه تأثير مي پذيرد.
- آينده پژوهي به مثابه برنامه ريزي براي آينده نيست، بلكه ترسيم بديل هاي مختلفي است كه تصميم سازان، يكي از آنها را انتخاب خواهند كرد. از همين روي ، آينده پژوهي قصد دارد در جهت كاهش عدم قطعيت ها بكوشد و يا به بيان روشن تر، عدم قطعيت ها را مديريت كند.
- آينده پژوهي آميزه اي از علم و فناوري است.

محسن گل پور